Prof. Andrzej Sołtan – organizator ośrodka w Świerku

Andrzej Sołtan (25 X 1897-10 XII 1959)

Prof. Andrzej Sołtan był wybitnym fizykiem jądrowym, współtwórcą pierwszych na świecie sztucznych źródeł promieniowania neutronowego oraz konstruktorem pierwszych polskich akceleratorów.

Był autorem wielu prac naukowych z dziedziny promieni X, spektroskopii promieniowania elektromagnetycznego pośredniego między nadfioletem i promieniami X, oraz reakcji jądrowych. Przebywając w latach 1932-33 w Pasadenie (USA) wytworzył pierwsze sztuczne strumienie neutronów z reakcji jąder litu i berylu z jonami ciężkiego wodoru; reakcje te stały się na długo podstawowym źródłem otrzymywania neutronów.

Od 1947 profesor Uniwersytetu Warszawskiego, od 1952 członek PAN. Organizator Instytutu Badań Jądrowych w Świerku i pierwszy jego dyrektor (1955). Współorganizator Zjednoczonego Instytutu Badań Jądrowych w Dubnej i wieloletni członek Rady Naukowej tego Instytutu.

Urodził się 25 listopada 1897 roku w Warszawie w starej, choć zubożałej rodzinie arystokratycznej. Ojciec był inżynierem, pracował na stanowisku naczelnika Łódzkiej Kolei Żelaznej, matką była Amelia Maria z Weyssenhoffów, siostra znakomitego pisarza Józefa Weyssenhoffa. Maturę uzyskał w 1915 roku w Gimnazjum św. Stanisława Kostki, a następnie wstąpił do Korpusu Paziów – ekskluzywnej szkoły wojskowej w Petersburgu. Była to wówczas metoda na uchronienie się przed poborem do armii carskiej i wysłaniem na front. (Gdy po latach A. Sołtan jako oficjalny gość odwiedzał Pałac Zimowy w Petersburgu – wówczas Leningradzie – i ujawnił znajomość lokalnej topografii, przewodnik zapytał: „Czy już pan tu był?”. „Tak, w 1917”, odpowiedział prof. Sołtan. „Brał pan udział w zdobywaniu Pałacu?”, zapytał przewodnik i usłyszał: „Nie, w obronie!”).

W czasie pierwszej wojny światowej Andrzej Sołtan przebywał w Petersburgu, gdzie ukończył szkołę średnią. Po wojnie wrócił do Warszawy i rozpoczął studia fizyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Jeszcze w czasie ich trwania został asystentem w Zakładzie Fizyki Doświadczalnej UW. Tytuł doktora otrzymał w 1926 roku za pracę o widmie emisyjnym wodorku rtęci. Rok później Wydział Nauki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przyznał mu stypendium, dzięki któremu mógł wyjechać na rok do Paryża. Tu, w cieszącym się światową renomą laboratorium Maurice'a de Broglie, razem z Jeanem Thibaudem badał wówczas nieznany obszar promieniowania między nadfioletem a miękkim promieniowaniem rentgenowskim. Po powrocie zajął się organizacją rozbudowy Instytutu Fizyki Doświadczalnej UW. W tym czasie opracował model kapilarnej łukowej lampy rtęciowej, który przez dziesięciolecia był używany w wielu pracowniach badawczych.

W 1933 roku Sołtan otrzymał stypendium Fundacji Rockefellera i spędził rok w laboratorium Kellogga w California Institute of Technology w Pasadenie. Tu, razem z fizykami Richardem Cranem i Charlesem C. Lauritsenem, bombardował jonami ciężkiego wodoru tarcze z litu i berylu, co pozwoliło wytworzyć pierwsze sztuczne strumienie neutronów. Odkryte wtedy reakcje były długo głównym źródłem neutronów w laboratoriach całego świata. Po zakończeniu stypendium Sołtan starał się kontynuować w Warszawie badania z fizyki jądrowej. W 1939 roku zrobił habilitację i podjął pracę w Polskich Zakładach Philipsa. Samodzielnie zbudował akcelerator kaskadowy, przyspieszający jądra deuteru do energii 800 keV; rozpoczął też prace nad małym cyklotronem, w ukończeniu którego przeszkodził wybuch wojny. Zmobilizowany 10 dni po ślubie, wraca po kampanii wrześniowej do Warszawy. Wykłada na tajnym uniwersytecie organizowanym przez Stefana Pieńkowskiego. Po krótkiej przerwie wznawia pracę w Zakładach Philipsa, gdzie znajduje dobry kamuflaż dla działalności konspiracyjnej. W 1944 roku, wraz z Zakładami Philipsa, w których formalnie był kierownikiem laboratorium, został ewakuowany do Wiednia.

Po wojnie Sołtan wraca do Polski. Pracuje jako kierownik Zakładu Fizycznego Politechniki Łódzkiej. Do Warszawy przenosi się z chwilą powołania na Uniwersytecie Warszawskim katedry fizyki atomowej, którą obejmuje. W 1947 roku otrzymuje tytuł profesora UW. Na zaproszenie rządu USA, wraz z prof. Stefanem Pieńkowskim, reprezentuje polską naukę przy próbnym wybuchu atomowym na atolu Bikini. W 1952 roku prof. Sołtan zostaje członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk, obejmuje również stanowisko kierownika Zakładu Izotopów Promieniotwórczych we właśnie utworzonym Instytucie Fizyki PAN. W 1955 roku zakład ten staje się częścią Instytutu Badań Jądrowych (IBJ), którego Sołtan jest jednym ze współorganizatorów, pierwszym dyrektorem i przewodniczącym Rady Naukowej. W Świerku pod Warszawą, w ośrodku badawczym IBJ, organizuje laboratoria fizyki jądrowej niskich i średnich energii, które mogły efektywnie badać neutronowe reakcje jądrowe dzięki uruchomionemu w 1958 roku reaktorowi EWA.

W latach 1955 i 1958 prof. Sołtan wziął udział w pierwszej i drugiej Międzynarodowej Konferencji Poświęconej Pokojowemu Zastosowaniu Energii Atomowej w Genewie. Zaangażował się także w organizowanie Zjednoczonego Instytutu Badań Jądrowych w Dubnej, a od jego utworzenia w 1956 roku był członkiem tamtejszej Rady Naukowej. Aby poświęcić się pracy badawczym, w 1957 roku prof. Sołtan zrezygował ze stanowiska dyrektora IBJ. Zmarł nagle 10 grudnia 1959 roku.

Prof. Andrzej Sołtan był patronem Instytutu Problemów Jądrowych - jednego z dwóch instytutów działających w Świerku w latach 1982-2011. Obecnie imię Andrzeja Soltana nosi ulica prowadząca do Narodowego Centrum Badań Jądrowych w Świerku.