Zmarł śp. dr hab. Jacek Rożynek

Jacek Zygmunt Rożynek urodził się 21 czerwca 1951 w Poznaniu. Rodzice Marian Rożynek i Danuta Rożynkowa, z domu Piekarska, pracowali na Akademii Medycznej w Poznaniu. Ojciec, absolwent Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie, zajmował się naukowo anatomopatologią, a matka po ukończeniu Akademii Medycznej w Poznaniu podjęła badania w dziedzinie genetyki. W Poznaniu urodziło się też młodsze rodzeństwo Jacka, brat Andrzej w 1952 roku i siostra Marysia w 1956 roku. W 1963 roku ojciec objął kierownictwo Katedry i Zakładu Patomorfologii Klinicznej na Akademii Medycznej w Lublinie. W 1965 roku rodzina przeniosła się do Lublina. Danuta Rożynkowa została zatrudniona na Akademii Medycznej i utworzyła Pracownię Genetyki Człowieka, którą kierowała aż do przejścia na emeryturę. Rodzice Jacka uzyskali tytuły profesorskie i pracowali na Akademii Medycznej nawet będąc na emeryturze.

14-letni Jacek nie był zadowolony ze zmiany miejsca zamieszkania, gdyż dobrze się czuł w szkole w Poznaniu i miał tam wielu przyjaciół. W Lublinie ukończył liceum im. Stanisława Staszica i studia na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej.

Po studiach Jacek przeniósł się do Warszawy i podjął pracę nauczyciela fizyki w liceum. Równocześnie rozpoczął współpracę z profesorem Januszem Dąbrowskim, jednym z wybitnych fizyków-teoretyków jądrowych pracujących w Zakładzie Teoretycznym Instytutu Badań Jądrowych. Lata siedemdziesiąte ubiegłego wieku były czasem rozkwitu badań teoretycznych i eksperymentalnych nad odkrytymi trzy dekady wcześniej cząstkami dziwnymi. Zainteresowanie badaczy budziły zagadki ich budowy i oddziaływania, w szczególności w sytuacji współtworzenia przez nie egzotycznych jąder atomowych. Ten ostatni temat stał się właśnie przedmiotem bardzo owocnej współpracy Jacka z profesorem Dąbrowskim. Koledzy, którzy pamiętają ich współpracę, zgodnie oceniają, że Jacek był dla profesora Dąbrowskiego idealnym współpracownikiem: zainteresowanym tematem, pracowitym, pełnym entuzjazmu i optymizmu. To musiało przynieść efekty. Powstały znaczące publikacje z których najbardziej znana „Energy and Width of Σ Hyperon in Nuclear Matter”, opublikowana w dramatycznym dla dziejów Polski 1981 roku, doczekała się ogromnej liczby cytowań. Jacek został zatrudniony w Zakładzie Teoretycznym Instytutu Badań Jądrowych, gdzie zdobywał kolejne stopnie naukowe i pracował do dnia tragicznej śmierci.

Jacek potrafił interesująco rozmawiać w zasadzie o wszystkim i wieloma zagadnieniami szczerze się interesował. Ta otwartość, ciekawość świata i wnikliwość ułatwiała mu nie tylko budowanie nowych kontaktów międzyludzkich, ale także sprzyjała podejmowaniu nowych wyzwań badawczych wspólnie z kolegami z instytutu i spoza niego. Jednym z podjętych przez niego tematów był tzw. efekt EMC – zaobserwowane w 1983 r. w CERN i do tej pory zagadkowe zjawisko polegające na tym, że prawdopodobieństwo (fizycy mierzą je wielkością zwana przekrojem czynnym) zajścia głęboko nieelastycznego rozpraszania elektronów i innych leptonów na układzie wielu protonów i neutronów związanych w jadro atomowe jest nieoczekiwanie mniejsze niż suma prawdopodobieństw podobnych rozproszeń zachodzących na swobodnych protonach i neutronach. Już w kilka miesięcy po zaobserwowaniu tego efektu Jacek wraz ze współpracownikami opublikował pierwsza pracę próbującą wyjaśnić go teoretyczne i wracał do tego zagadnienia jeszcze kilkakrotnie w kolejnych latach.

Jacek ciekawie obserwował co robią jego koledzy. Potrafił dostrzec związek pomiędzy pozornie odległymi zagadnieniami, a zdarzało się, że to spostrzeżenie inspirowało go do pogłębionych badań. Tak było z jego zainteresowaniem nieekstensywną statystyką, którą zajmował się na Hożej profesor Grzegorz Wilk współpracujący z pomysłodawcą tego podejścia profesorem Constantino Tsallisem. Wspólne rozmowy uzmysłowiły Jackowi i współdyskutantom, że tę alternatywną statystykę można zastosować do opisu materii jądrowej, na której Jacek znał się znakomicie. Badacze dostrzegli, że nieekstensywna statystyka Tsallisa pozwala na bardzo ekonomiczny opis warunków w jakich następuje produkcja takiej materii jądrowej. Dzięki cyklowi znaczących prac, z których ostatnia zostanie dopiero wkrótce opublikowana, Jacek stał się znanym i rozpoznawalnym ekspertem w dziedzinie nieekstensywnego opisu materii jądrowej i kwarkowo-gluonowej.

Jackowi nie brakowało też całkowicie własnych ambitnych i odważnych pomysłów. Jednym z nich był nowy pomysł opisu tzw. energii symetrii w jądrach i materii jądrowej. Zaproponował nowy opis gwiazd neutronowych przy zastosowaniu wynikłego z jego badań równania stanu. W dyskusjach rozważał też możliwość włączenia doń również efektów nieekstensywnych. Niestety, nie dane mu będzie doprowadzić tego pomysłu do końca.

Jacek nie tylko był ciekawy świata, ale znakomicie potrafił swą ciekawością i entuzjazmem zarażać innych. Byli to jego koledzy z instytutu i uniwersytetu, były to nowo poznane osoby na konferencjach i w sytuacjach prywatnych, wreszcie były to także dzieci i młodzież, gdyż był znakomitym ale szczególnym popularyzatorem. Nie pisał artykułów popularnonaukowych, nie występował w mediach, ale robił to, co potrafił najlepiej – nawiązywał ten swój ujmujący, bezpośredni, ciepły kontakt i rozmawiał, i pokazywał, i tłumaczył, i słuchał, i starał się zrozumieć z czym może mieć problem jego rozmówca. Przez kilka lat prowadził i współtworzył imprezy festiwali i pikników naukowych. Słynna i kilkukrotnie wyróżniana w kraju i zagranicą „Fizyczna piaskownica” przeznaczona dla najmłodszych – nawet dla kilkuletnich dzieci, była jego niezaprzeczalnym osiągnięciem. Pokazując i tłumacząc proste doświadczenia – nierzadko wymyślone przez siebie, zdobywał serca najmłodszych, a także asystujących im rodzicom. Gdy usiadł twarzą w twarz z młodymi odkrywcami praw przyrody, nic nie było już zbyt trudne czy niewykonalne. Jego ciepły uśmiech roztapiał wszelkie bariery – nawet te językowe.

Taki był Jacek w każdej sytuacji: i na konferencji, i na pikniku, i przy kawie w instytucie, i w bibliotece… Zawsze uczynny, zawsze gotów wysłuchać i ciekawie porozmawiać, dobry, wrażliwy, taki, który wiele widział i jeszcze więcej rozumiał. Zjednywał sobie wszystkich otwartością i życzliwością, pogodą ducha, poczuciem humoru i dowcipem. Jacek ludzi nie oceniał, nie krytykował ani nie usiłował zmienić. Wydawało się, że wszystkich nas rozumie, akceptuje i po prostu lubi. A Jacka nie sposób było nie lubić.

W 1989 roku Jacek zawarł małżeństwo z Anną Okopińską. Łączyło ich nie tylko zamiłowanie do pracy naukowej w dziedzinie fizyki, ale również pasje i sposoby spędzania wolnego czasu – zwiedzanie ciekawych miejsc w Polsce, podróże po Europie, a zwłaszcza wędrówki w różnych górach świata. Ich córka Zuzanna Kinga Rożynek urodziła się w 1989 roku, a syn Filip Marian Rożynek w 1994 roku. Jacek pasjonował się muzyką klasyczną. Zebrał bogatą kolekcję płyt winylowych i sam niemal co dzień grał z wielką pasją na odziedziczonym po ciotce fortepianie Bechsteina. Zamiłowanie do muzyki przekazał córce, która kontynuuje kolekcjonowanie nagrań. Zuzia ukończyła szkołę muzyczną i często pięknie gra na tym fortepianie.

Dr. hab. Jacka Rożynka wspomina prof. dr hab. Grzegorz Wilk

Nie pamiętam, niestety, kiedy i w jakich okolicznościach Jacek Rożynek pojawił się w naszym ZdP8 IPJ. Pamiętam tylko, że blisko współpracował z prof. J. Dąbrowskim w jego programie opisu materii jądrowej, zaś ja byłem zaangażowany w fenomenologię silnych oddziaływań. Pamiętam również, że dosyć szybko nawiązaliśmy kontakty, dyskutując na różne tematy. Okazało się, że Jacek potrafi interesująco rozmawiać w zasadzie o wszystkim, co też często czyniliśmy. Poza tym wyróżniał się wielką uczynnością i był bardzo pomocny w rozwiązywaniu wszelkich problemów obliczeniowych i związanych z codzienną obsługą naszego skromnego wówczas zaplecza obliczeniowego.

Był także otwarty na inne zagadnienia, co szybko doprowadziło do rozpoczecia naszej współpracy nad badaniem tzw. „efektu EMC”, czyli znacznego odbiegania od oczekiwań świeżo wtedy zaobserwowanych wyników w zderzeniach leptonów na jądrach atomowych. Zaowocowało to w 1984 r. pracą w Phys. Rev D i paroma wystąpieniami na konferencjach. Ten pomysł był potem powielany w wielu pracach innych autorów, a my wracaliśmy do kolejnych jego wersji jeszcze dwukrotnie (w 2000 r. pracą w Phys. Lett. B oraz w 2005 r. pracą w Phys. Rev. C). Ponieważ dla nas obu ten temat, choć bardzo interesujący, był raczej poboczny, więc nie drążyliśmy go dalej i Jacek kontynuował swoje badania materii jądrowej.

Gdy ja zająłem się tzw. nieekstensywną statystyką, bardzo szybko uzmysłowiliśmy sobie, że warto ją zastosować w opisie materii jądrowej, ponieważ pozwala na bardzo ekonomiczny opis warunków w jakich następuje produkcja takiej materii. To był już rok 2008. Ten pomysł okazał się być bardzo trafny i zaowocował 4 publikacjami w 2009 r. w J. Phys. G oraz 2 w r. 2016 2 w Eur. Phys. J. A – które stały się podstawą rozprawy habilitacyjnej Jacka.

Kontynuacją była czwarta czwarta publikacja w Symmetry-Basel w 2019 r. oraz kilka wystąpień konferencyjnych. Ostatnim był zaproszony referat, który Jacek wygłosił na Ettore Majorana Foundation and Centre for Scientific Culture, International School on Complexity – XVI Course; Nonextensive Statistical Mechanics, Superstatistics and Beyond: Theory and Applications in Astrophysical and other Complex Systems; July 2–8, 2019 Erice, Italy. Jego rozwinięcie ukaże się niebawem w Eur. Phys. J. – Special Topics. Ta ostatnia tematyka, a szczególnie ostatnia konferencja w jakiej uczestniczył, uczyniły go znanym i rozpoznawalnym ekspertem w dziedzinie nieekstensywnego opisu materii jądrowej i kwarkowo-gluonowej.

Ostatnio Jacek rozwijał intensywnie swój nowy pomysł opisu tzw. energii symetrii w jądrach i materii jądrowej. Cel był bardzo ambitny – nowy opis gwiazd neutronowych przy zastosowaniu wynikłego z tych badań równania stanu (i ewentualnego włączenia doń również efektów nieekstensywnych). Niestety, prawie już ukończona praca, ciągle poprawiana i ulepszana, nie doczeka się już publikacji.

Odejście Jacka przyjęto w społeczności badaczy materii jądrowej z wielkim smutkiem i żalem, o czym świadczą otrzymane przeze mnie listy od prof. Airtona Deppmana, Andrea Rapisardo i Constantino Tsallisa. Nasze plany dalszego rozwoju tej dziedziny w NCBJ niestety już się nie ziszczą.